SƏHVİ ÖZÜNDƏ AXTARMAQ GÖZƏL ƏXLAQIN GÖSTƏRİCİSİDİR

Ümumiyyətlə, insanlar bir problemlə qarşılaşdıqları zaman səhvi öncə özlərində deyil, qarşı tərəfdə axtarmağa meyillidirlər. Belə düşündükləri təqdirdə, həqiqətən özlərini haqlı çıxarmağa çalışaraq dəlillər də tapmağa cəhd göstərirlər. Və bu dəlillərə söykənərək hadisələri və ya mövzuları birtərəfli olaraq yalnız öz tərəflərindən qiymətləndirirlər.

Halbuki çox vaxt hər hansı bir hadisədə hər iki tərəfin də haqlı olduğunu göstərəcək dəlil tapmaq çətin deyil. Bəzən bir adam 100% haqlı ola bilər. Amma çox zaman 5%-lik bir nisbətdə də olsa qarşı tərəfin də özünə görə haqlı olduğunu düşünə biləcəyi bir səbəb vardır. Və bu 5%-lik bir hissə də onun tamamilə haqlı olduğuna inanması üçün kifayətdir. Az da olsa əlində haqlılığına dair bir dəlil olması digər tərəfin 95% haqlı olduğuna aid dəlilləri görə bilməməsinə səbəb olur.

Bəzən də iki fərqli aspektdən yanaşıldıqda, bir hadisənin iki fərqli görünüşü ola bilər.Hadisəyə bir tərəfdən yanaşan insanın diqqətini çəkən detallar fərqli ikən həmin hadisəyə digər tərəfdən yanaşan şəxsin fikirləri tamamilə başqa olur. Məsələn bir adam uzaqdan baxdığında, birini yemək yeyərkən gördüyünü sanır. Halbuki ortada bir göz yanılması var. Yaxından baxdığı zaman əslində bu adamın yalnız yeməkdən bir qaşıq götürüb qoxuladığı və sonra yerinə qoyduğunun fərqinə varır. Bəzən insanlar bu cür vəziyyətdə  qarşı tərəfin məlumatlarına sahib olmadıqlarından öz bildiklərində israr edər  və hətta digər tərəfi doğru danışmamaqla ittiham edə bilərlər.

Bəzən də bir insan həqiqətən, tamamilə haqlı ola bilər. Amma buna baxmayaraq qarşı tərəf bəzən qürur və böyüklənmə, bəzən nəfsini müdafiə etmək arzusu, ya da hirs kimi səbəblərlə mövzunun əksini iddia edə bilər.

Burada bir neçə misalla açıqlanan bütün bu vəziyyətlərdə ən gözəl olan davranış insanın -hər şeyə baxmayaraq -doğruluğundan 100% əmin olduğunda belə- səhvi əvvəl özündə axtaran bir üslub izləməsi lazımdır. Bu, hər şeydən öncə  Quran əxlaqının  tələbidir. Yəni, təvazökarlığın, yetkinliyin, səmimiyyətin, əmin-amanlığın və nəzakətin tələbidir. İnsan nə qədər haqlı olursa olsun, qarşı tərəfi birbaşa günahlandıran bir üslubdan istifadə etməməlidir. Allah möminlərə  bir-birləri üçün "sözün ən gözəlini söyləmələrini" bildirir və bu cür vəziyyətlə qarşılaşarkən gözəl olan davranış qarşı tərəfi birbaşa təhqir etmək və ya əsəbi bir üslubdan istifadə edərək haqlı olduğunu sübut etmək deyil. Mömin mütləq təvazökar üslubla "mən səhv görmüş ola bilərəm", "yəqin mənə elə gəlmişdir ", "mən unutmuş və ya yanılmış ola bilərəm", "səhv xatırlaya bilərəm" və s. kimi səmimi üslublarla əvvəlcə ortadakı səhvin səbəbini özündə axtarar.

Həqiqətən də insan acizdir. O çox rahatlıqla unuda, yanıla, səhv xatırlaya, hadisələri, adları bir-birinə qarışdıra bilər. Bu səbəbdən, aciz olduğu halda özünün səhvsiz olduğunu iddia etməz.

Həmçinin mömin əxlaqında nəzakət çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir mövzuda doğru olanı müdafiə etmək qarşı tərəfi incitmək, narahat etmək, çaxnaşma və ya mübahisə mühiti yaratmaq demək deyil. Mömin xatırlatma və ya tənqid etdiyi, ya da həqiqəti dilə gətirdiyi zaman mütləq qarşı tərəfi ən az narahat edəcək tərzdə, mühiti gərginləşdirməyəcək, sevgi dolu, nəzakətli, mübahisə yaratmayan mülayim bir üslub seçməlidir.

Həmçinin belə bir əxlaq göstərilərkən, yəni, haqlı olduğu zaman səhvi öz üzərinə götürən adam təvazökar, sevgi dolu bir üslubla yaxınlaşarsa, səhvi olan adam da qarşılaşdığı bu gözəl davranışdan utanıb eyni təvazökarlıqla cavab verməyə cəhd edər. Belə bir əxlaqın yaşanması nəticəsində səhvi olan adamın öz səhvini çox asan bir şəkildə görüb qəbul etməsinə gözəl bir zəmin hazırlayır. Bu səbəbdən Müsəlman, əxlaqı ilə gözəl bir nümunə göstərərək qarşı tərəfin də eyni əxlaqla hərəkət etməsinə vəsilə olar. Hirsli olaraq, haqlılıq iddiasıyla mübahisə etməklə qarşı tərəfə haqlı olmadığını göstərməkdənsə,bu səmimi əxlaqın yaşanması Allahın diləməsiylə dasha gözəl bir nəticəyə vəsilə olar.

(Ya Rəsulum!) Bəndələrimə de: “(Danışdıqları zaman “la ilahə illallah; yərhəmukəllah; yəğfiru ləkəllah” kimi) gözəl sözlər söyləsinlər (və ya müşrikləri imana dəvət edərkən onlarla xoş danışsınlar!)” Şeytan onların arasına fitnə-fəsad sala bilər. Həqiqətən, Şeytan insanın açıq-aşkar düşmənidir! ( İsra surəsi 53 )

 Yaxşılıqla pislik eyni ola bilməz! (Ey mömin kimsə!) Sən (pisliyi) yaxşılıqla dəf et! (Qəzəbə səbirlə, cəhalətə elmlə, xəsisliyə comərdliklə, cəzaya bağışlanmaqla cavab ver!) Belə olduqda aranızda düşmənçilik olan şəxsi, sanki yaxın bir dost görərsən!   ( Fussilət surəsi 34 )